Rose Maksymilian (1883–1937), profesor psychiatrii i neurologii Uniw. Wil. Ur. 19 V w Przemyślu w ubogiej żydowskiej rodzinie, był synem Eliasza, młodszym bratem Henryka (ur. 1880, zmarł w czasie drugiej wojny), nauczyciela języka polskiego i niemieckiego, początkowo w Buczaczu, potem w Przemyślu, a od r. 1925 w gimnazjach krakowskich: im. Św. Jacka, im. Jana Kochanowskiego, a w l. 1938–9 w Liceum im. Nowodworskiego.
Do gimnazjum R. uczęszczał początkowo w Przemyślu, a w l. 1896–1902 w Wadowicach, utrzymywał się z korepetycji u zamożnych kolegów. Po zdaniu matury z odznaczeniem, studiował w l. 1902–8 medycynę na UJ, ukończył ją cum eximia laude, z doktoratem wszechnauk lekarskich. W l. 1908–10 pracował u Jana Piltza jako asystent kliniki i ambulatorium neurologiczno-psychiatrycznego, udzielał się wtedy w Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska, ale z donosów policyjnych wybronił go Piltz. W czasie studiów zaprzyjaźnił się z neurologiem Adamem Rydlem, bratem poety Lucjana. W l. 1910–11 specjalizował się w neurologii u Hermanna Oppenheima i Theodora Ziehena w Berlinie, w l. 1911–12 pracował jako asystent szpitala psychiatrycznego w Rheinau pod Zurychem, w r. 1912 specjalizował się pół roku w anatomii u K. Brodmanna w klinice R. Gauppa w Tybindze i tu zainteresował się architektoniką mózgu. W l. 1913–14 praktykował prywatnie jako neurolog i psychiatra w Krakowie, jednocześnie pracował naukowo w Zakładzie Anatomii Opisowej UJ u Kazimierza Kostaneckiego, Zakładzie Biologii Ogólnej u Emila Godlewskiego iun. i w zakresie neurologii u Adama Bochenka. W l. 1914–15 służył w Legionach Polskich jako lekarz batalionowy, w l. 1915–18 kierował oddziałem neurologiczno-psychiatrycznym szpitali garnizonowych w Przemyślu i Krakowie, gdzie ostatnie półtora roku pracował także jako naczelny lekarz stacji lekarskiej Legionów Polskich. W l. 1918–21 kierował jako major WP oddziałem neurologicznym szpitala garnizonowego w Krakowie.
W l. 1921–5 R. prowadził w Krakowie prywatną praktykę i zarazem korzystał dla badań z Zakładu Anatomii UJ u K. Kostaneckiego. W l. 1925–8 dzięki anatomowi Oskarowi Vogtowi kierował oddziałem neurologicznym Instytutu dla Badań Mózgu im. ces. Wilhelma w Berlinie, dodatkowo uzyskał prawo praktyki w Berlinie w r. 1926 i opublikował pracę z neurologii Über das histogenetische Princip der Einteilung der Grosshirnrinde (Berlin 1926), poza tym w l. 1925–9 redagował „Journal für Psychologie und Neurologie”. W r. 1928 habilitował się na Uniw. Warsz. na podstawie pracy o cytoarchitektonice przedmóżdża żółwia. W l. 1928–31 był docentem neurologii Uniw. Warsz. i przy Zakładzie Histologii i Embriologii uruchomił dzięki Kasie im. Mianowskiego Polski Instytut Badań Mózgu, jeden z najwcześniejszych w Europie, obok Berlina i Moskwy. W r. 1931 objął Katedrę i Klinikę Psychiatrii Uniw. Wil. oraz od r. 1933 Katedrę i Klinikę Neurologii, od r. 1934 jako profesor zwycz. Zarazem w l. 1931–7 kierował państwowym szpitalem psychiatrycznym w Wilnie. Do Wilna przeniósł Instytut Badań Mózgu, pozostający w ścisłej współpracy z czołowymi instytutami tego typu w Europie (m. in. także w Madrycie, w USA, Meksyku, Pekinie). Znakomicie rozbudował podległe sobie kliniki, w Kojranach pod Wilnem stworzył powiązany z kliniką psychiatryczną ośrodek resocjalizacyjny oraz bardzo propagował opiekę nad umysłowo chorymi przez przybrane rodziny, w lecznictwie pierwszy w Polsce zastosował insulinę przy schizofrenii.
R. również pierwszy w Polsce zainteresował się teoretycznie i z zastosowaniem do neurologii, psychiatrii i psychologii cytoarchitektoniką kory mózgowej. Początkowo badał strukturę przedmóżdża gadów, ptaków, ssaków, m. in. publikował swe osiągnięcia w „Journal für Psychologie und Neurologie” (Histologische Lokalisation der Grosshirnrinde bei kleinen Säuger, 1912 t. 12, Über die cytoarchitektonische Gliederung des Vorderhirns der Vogel, 1914 t. 21, Histologische Lokalisation des Vorderhirns der Reptilien – 1923 t. 29), w biuletynie zagranicznym AU (Localisation histologique dans le cerveau antérieur des crocodiles, 1919 z. 8, Der Zellaufbau der Grosshirnrinde des Kaninchens, 1931 z. 2, L’hypothalamus du lapin, 1934 z. 10), w wydanej przez PAU monografii Das Zwischenhirn des Kaninchens (Kr. 1935). Już wcześniej zaproponował nowy podział kory mózgowej oparty na ontogenetycznym rozwoju pierwotnych warstw korowej i macierzystej, w Warszawie wydał cytoarchitektoniczne atlasy mózgu królika i myszy, w Wilnie trzeci atlas o zgrupowaniu komórek nerwowych w jądrach podwzgórza i wzgórza międzymózgowia królika, wysoko ocenione w nauce światowej. Porównywał też pola mózgowe ssaków i ludzi (m. in. w „Journal für Psychologie und Neurologie” Der Allocortex bei Tier und Mensch, die sogenannte Riechrinde bei Menschen und Affen, 1927 t. 34, Die Ontogenie der Inselrinde, 1928 t. 35, Die Inselrinde des Menschen und der Tiere, 1928 t. 37). Należąc do pionierów architektonicznej szkoły kładł nacisk na morfologiczne rozpoznawanie różnic kory mózgowej ssaków w formie odrębnych pól, posiadających zawsze funkcjonalne znaczenie, co potwierdziły późniejsze badania fizjologiczne; prace te są wielokrotnie cytowane do dziś w literaturze światowej. Wiele publikował z neurologii patologicznej i klinicznej w „Przeglądzie Lekarskim”, „Polskiej Gazecie Lekarskiej”, „Pamiętniku Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego”, „Lekarzu Wojskowym”, „Roczniku Psychiatrycznym”, omawiając m. in. zmiany architektoniczne mózgu w stanach patologicznych jak samoistna padaczka, alkoholizm, dystonia torsyjna i in.; w podręczniku neurologicznym Bumke-Foerstera opracował rozdziały o ontogenetycznym i filogenetycznym rozwoju układu nerwowego człowieka, o cytoarchitekturze i myeloarchitekturze ludzkiej kory mózgowej, o ciele prążkowanym, o międzymózgowiu człowieka. Wraz z M. Bielszowskim ogłosił też prekursorską pracę o wybiórczym barwieniu indofenolem V i VI warstwy korowej (Die Bedeutung des Nachweises oxydierender und reduzierenden Gewebefermente für Lokalisationfragen des Gehirns, „Journal für Psychologie und Neurologie” 1927 t. 39). W r. 1935 zlecono R-mu opracowanie mózgu J. Piłsudskiego i już pośmiertnie wydano w Wilnie w r. 1938 I tom jego pracy pt. Mózg Józefa Piłsudskiego (Wil. 1938) zawierający tylko opis makroskopowy (jeden z najdokładniejszych na świecie) (ukazała się także po francusku) oraz album z 35 fotografiami; dalsze tomy się nie ukazały.
R. był od r. 1929 członkiem nadzwycz. PAU, zwyczajnym Warszawskiego Tow. Naukowego, członkiem Polskiego Tow. Psychiatrycznego i Neurologicznego, Wileńskiego Tow. Lekarskiego. Zmarł nagle 30 XI 1937 w Wilnie, pochowany został w Krakowie na cmentarzu Żydowskim przy ul. Miodowej. Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi i pośmiertnie Komandorią Orderu Polonia Restituta. Dn. 24 II 1938 Polskie Tow. Psychiatryczne i Neurologiczne w Warszawie urządziło akademię ku pamięci R-ego. Stworzony przez niego i kierowany do końca Instytut Badań Mózgu przejął Instytut im. Nenckiego.
W małżeństwie (od r. 1908) ze Stellą z domu Schornstein, lekarką, miał R. córkę Ewę (ur. 1913), zamężną Boratyńską, lekarza psychiatrę w Warszawie.
Fot. w: Mater. Red. PSB; – Słown. biologów; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Peretiatkowicz-Sobeski, Współcz. kultura pol.; Rocznik lekarski RP na 1938 r., W. 1938; Kopia H., Spis nauczycieli szkół średnich w Galicji oraz polskiego gimnazjum w Cieszynie, W. 1909 (dot. brata Henryka); Spis fachowych pracowników służby zdrowia, W. 1964 (dot. córki Ewy); Zagórowski, Spis nauczycieli, I–II (dot. brata, Henryka); – Cunge M., Profesor Maksymilian Rose i jego dzieło, „Medycyna” 1938 nr 2 s. 39–42 (fot.); Herman E., Historia neurologii polskiej, W. 1958 s. 390–407 (fot.); Łuniewski W., Działalność psychiatryczna prof. Maksymiliana Rosego, „Roczn. Psychiatryczny” 1938 s. 1–4 (fot.); Manteuffel, Uniw. Warsz. 1915/16–1934/5, s. 149–50; Najdus W., Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska 1890–1919, W. 1983; Orzechowski K., Maksymilian Rose jako badacz cytoarchitektoniki mózgu, „Neurologia Pol.” 1938 z. 1 s. 20–8; Polska Akademia Umiejętności 1872–1952. Nauki lekarskie, ścisłe, przyrodnicze i o Ziemi, Wr. 1974; Rocznik Tow. Naukowego Warszawskiego 1938–1945, W. 1954 s. 239–41; Rose J., Działalność naukowa profesora Maksymiliana Rosego, „Roczn. Psychiatryczny” 1938 s. 55–62; Witek S., Profesor Maksymilian Rose, tamże 1939; – Konopacki M., Ze wspomnień osobistych o Maksymilianie Rosem, „Neurologia Pol.” 1938 s. 10–20; – „Kur. Warsz.” 1937 nr z 1 XII, 23 XII; „Medycyna” 1937 z. 24 s. 875; „Medycyna i Przyroda” 1938 nr 1 s. 36 (fot.); „Neurologia Pol.” 1937 z. 4 s. 171–2, 1938 z. 1 s. 3–10 (fot.); „Nowiny Lek.” 1938 z. 1 s. 40; „Nowiny Społ. Lek.” 1938 nr 1 s. 16; „Pam. Wil. Tow. Lek.” 1938 s. 36 (K. Michejda); „Pol. Gaz. Lek.” 1937 nr 50; „Roczn. PAU” 1928/9 s. XXXV; „Warsz. Czas. Lek.” 1938 nr 2 s. 21–2 (fot.); – Arch. UJ: WL II 305–316, 515, S II 619; – Życiorys R-go opracowany przez Jerzego E. Rosego z USA w: Mater. Red. PSB; – Informacje rodziny.
Red.